میراث فرهنگی غیر مادی شامل چه چیزهایی میباشد؟
تصور کنید در میان نوای کمانچه‌ای که قصه‌های عاشقانه قرن‌ها پیش را روایت می‌کند، یا در جشنی باستانی که با رقص و آواز، طبیعت را ستایش می‌کند، غرق شده‌اید. این‌ها نه سنگ و بنا، بلکه روح زنده فرهنگ‌اند: میراث فرهنگی ناملموس. از آیین نوروز در ایران تا رقص تانگوی آرژانتینی، این گنجینه‌های نامرئی، هویت و داستان‌های جوامع را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کنند. اما چرا این میراث تا این حد ارزشمند است؟ چگونه می‌توانیم آن را حفظ کنیم و در عین حال از زیبایی‌اش لذت ببریم؟
میراث فرهنگی ناملموس چیست و چرا مهم است؟
میراث فرهنگی ناملموس شامل سنت‌ها، آداب و رسوم، موسیقی، رقص، دانش سنتی، آیین‌ها، زبان‌ها و حتی شیوه‌های آشپزی است که به‌صورت شفاهی یا از طریق عمل از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند. طبق تعریف یونسکو، این میراث «روح زنده» جوامع است که هویت فرهنگی، تنوع و خلاقیت بشری را بازتاب می‌دهد. برخلاف بناهای تاریخی، میراث ناملموس به دلیل وابستگی به انسان‌ها شکننده‌تر است و در معرض خطر فراموشی یا جهانی‌سازی قرار دارد.
اهمیت این میراث در پیوند دادن انسان‌ها به ریشه‌هایشان و تقویت حس تعلق است. برای مثال، آیین نوروز که در ۱۲ کشور از جمله ایران جشن گرفته می‌شود، نه‌تنها نماد بهار و تجدید حیات است، بلکه میلیون‌ها نفر را در یک تجربه فرهنگی مشترک متحد می‌کند. طبق گزارش یونسکو، تا سال ۲۰۲۳، بیش از ۶۰۰ عنصر ناملموس در فهرست جهانی ثبت شده‌اند، اما هزاران آیین و دانش سنتی دیگر در خطر نابودی‌اند.
نمونه‌های برجسته میراث فرهنگی ناملموس
۱. نوروز: جشن جهانی بهار
نوروز، جشنی باستانی با قدمت بیش از ۳۰۰۰ سال، در سال ۲۰۰۹ در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت شد. این آیین که در ایران، افغانستان، تاجیکستان و ۹ کشور دیگر برگزار می‌شود، با سفره هفت‌سین، موسیقی سنتی و گردهمایی‌های خانوادگی همراه است.
حقایق جذاب:
- نوروز در سال ۲۰۱۶ توسط سازمان ملل به‌عنوان روز بین‌المللی به رسمیت شناخته شد.
- سفره هفت‌سین نماد مفاهیمی مانند باروری، سلامتی و فراوانی است.
- در برخی مناطق ایران، مانند گیلان، مراسم نوروزی مانند «نوروزبل» با رقص و آتش‌افروزی برگزار می‌شود.
۲. فلامنکو: روح پرشور اسپانیا
فلامنکو، ترکیبی از موسیقی، رقص و آواز، ریشه در فرهنگ کولی‌های اندلس دارد و در سال ۲۰۱۰ در یونسکو ثبت شد. این هنر با گیتارهای پرشور، حرکات نمایشی و آوازهای عاطفی، احساسات عمیق انسانی را منتقل می‌کند.
حقایق جذاب:
- فلامنکو از قرن پانزدهم شکل گرفت و تحت تأثیر فرهنگ‌های یهودی، اسلامی و کولی است.
- جشنواره‌های فلامنکو، مانند «بی‌ینال سویا»، هر دو سال یک‌بار هزاران نفر را جذب می‌کند.
- این هنر همچنان در کافه‌های کوچک سویل و گرانادا زنده است.
۳. دانش سنتی طب آیورودا: حکمت باستانی هند
آیورودا، سیستمی پزشکی با قدمت ۵۰۰۰ سال، در سال ۲۰۱۶ به‌عنوان میراث ناملموس ثبت شد. این دانش که بر تعادل بدن و ذهن تأکید دارد، هنوز در هند و سراسر جهان کاربرد دارد.
حقایق جذاب:
- آیورودا از متون ودایی مانند «آتارواوِدا» سرچشمه می‌گیرد.
- بیش از ۷۰ درصد مردم هند از آیورودا برای درمان‌های روزمره استفاده می‌کنند.
- این سیستم بر گیاهان دارویی، یوگا و رژیم غذایی متعادل تمرکز دارد.
۴. نقالی ایرانی: قصه‌گویی حماسی
نقالی، هنر قصه‌گویی شفاهی داستان‌های شاهنامه فردوسی و دیگر حماسه‌های ایرانی، در سال ۲۰۱۱ در یونسکو ثبت شد. نقالان با حرکات نمایشی و آواز، داستان‌های رستم و سهراب را زنده می‌کنند.
حقایق جذاب:
- نقالی در قهوه‌خانه‌های سنتی ایران رواج داشت و هنوز در برخی شهرها اجرا می‌شود.
- این هنر در معرض خطر است، زیرا نسل جوان کمتر به آن علاقه نشان می‌دهد.
- نقالان زن در سال‌های اخیر این سنت را احیا کرده‌اند.
تهدیدات علیه میراث ناملموس و آمار تکان‌دهنده
میراث ناملموس به دلیل ماهیت غیرفیزیکی‌اش در برابر تهدیدات متعددی آسیب‌پذیر است:
- جهانی‌سازی و یکسان‌سازی فرهنگی: گسترش فرهنگ‌های غربی، سنت‌های محلی را تضعیف کرده است. برای مثال، یونسکو پیش‌بینی می‌کند تا سال ۲۱۰۰، نیمی از ۷۰۰۰ زبان بومی جهان منقرض شوند.
- کاهش انتقال بین‌نسلی: با مهاجرت جوانان به شهرها، دانش سنتی مانند بافندگی یا قصه‌گویی در حال فراموشی است.
- تغییرات اجتماعی: طبق گزارش یونسکو، ۳۰ درصد از عناصر ناملموس ثبت‌شده در فهرست «نیازمند حفاظت فوری» قرار دارند.
- کمبود بودجه: در کشورهای در حال توسعه، منابع مالی برای مستندسازی و آموزش سنت‌ها محدود است.
نکات کاربردی برای تجربه و حفظ میراث ناملموس
برای ارتباط عمیق‌تر با این گنجینه‌ها و کمک به حفظ آن‌ها، این نکات را امتحان کنید:
شرکت در جشنواره‌ها و آیین‌ها:
در مراسم محلی مانند نوروز، تیرگان یا جشن انار در ایران شرکت کنید.
به جشنواره‌های بین‌المللی، مانند کارناوال ریو در برزیل، سفر کنید تا تنوع فرهنگی را تجربه کنید.
یادگیری مهارت‌های سنتی:
در کارگاه‌های صنایع دستی، مانند گلیم‌بافی یا خوشنویسی، ثبت‌نام کنید.
از بزرگ‌ترها دستور پخت غذاهای سنتی یا ترانه‌های محلی را یاد بگیرید.
مستندسازی و اشتراک‌گذاری:
داستان‌های شفاهی خانواده‌تان را با گوشی ضبط کنید.
در شبکه‌های اجتماعی، ویدئوها یا عکس‌هایی از سنت‌های محلی منتشر کنید.
حمایت از هنرمندان محلی:
از اجراهای موسیقی سنتی، مانند کنسرت‌های موسیقی مقامی، حمایت کنید.
محصولات دست‌ساز مانند پارچه‌های سنتی را از بازارهای محلی بخرید.
آموزش به نسل جدید:
کودکان را به موزه‌های مردم‌شناسی یا اجراهای سنتی ببرید.
بازی‌های سنتی، مانند «هفت‌سنگ» در ایران، را به آن‌ها یاد دهید.
ترفندهایی برای تجربه‌ای غنی‌تر
- صبح زود یا عصر را انتخاب کنید: برای عکاسی یا فیلم‌برداری از آیین‌ها، نور طبیعی این زمان‌ها ایده‌آل است.
- با مردم محلی گپ بزنید: داستان‌های آن‌ها از سنت‌ها و آیین‌ها، تجربه‌تان را عمیق‌تر می‌کند.
- از اپلیکیشن‌های فرهنگی استفاده کنید: برنامه‌هایی مانند UNESCO Intangible Heritage اطلاعات جامعی ارائه می‌دهند.
- غذاهای آیینی را امتحان کنید: مثلاً در نوروز، آش رشته یا سمنو را در خانه بپزید.
- یادداشت‌برداری کنید: جزئیات مراسم یا داستان‌هایی که می‌شنوید را ثبت کنید تا بعداً به اشتراک بگذارید.
آمار و ارقام جذاب
- تا سال ۲۰۲۳، ایران با ۱۶ عنصر ناملموس ثبت‌شده در یونسکو، از جمله چوگان و هنر ساختن عود، یکی از پیشگامان این حوزه است.
- طبق گزارش یونسکو، ۴۳ درصد از عناصر ناملموس در آفریقا و آسیا قرار دارند، اما بودجه حفاظت در این مناطق کافی نیست.
- در سال ۲۰۲۲، بیش از ۶۰ درصد گردشگران فرهنگی به دنبال تجربه سنت‌ها و آیین‌های محلی بودند.
- زبان‌های بومی، که بخش مهمی از میراث ناملموس‌اند، با سرعت ۱ زبان در هر ۲ هفته در حال انقراض‌اند.
نتیجه‌گیری: نگهبانان میراث ناملموس باشیم
میراث فرهنگی ناملموس، مانند ترانه‌ای است که از قلب تاریخ به گوش ما می‌رسد؛ شکننده اما پرمعنا. از نقالی در قهوه‌خانه‌های تهران تا فلامنکو در کوچه‌های سویل، این گنجینه‌ها روح بشریت را زنده نگه می‌دارند. اما بدون تلاش ما، ممکن است برای همیشه خاموش شوند. با یادگیری یک مهارت سنتی، شرکت در یک آیین محلی یا حتی ضبط داستان مادربزرگ‌تان، می‌توانید نگهبان این میراث باشید. امروز گامی بردارید: یک ترانه محلی بخوانید، یک غذای سنتی بپزید یا به یک جشنواره فرهنگی سر بزنید. این اقدامات کوچک، آینده‌ای روشن برای فرهنگ بشری می‌سازند. شما کدام سنت را امروز زنده خواهید کرد؟